W dzisiejszym wpisie chciałam wspomnieć o rzeźbie, którą wielce adoruję i chyba jest jedną z moich ulubionych w ogóle. Choć autor rzeźby kojarzy się głównie z malarstwem, chciałam odnieść się do innej dziedziny jego twórczości. Mowa oczywiście o artyście, jakim jest Edgar Degas i jego rzeźbie Mała czternastoletnia tancerka.
Woskowa tancerka
Marie van Goethem
Nie do końca wiadomo, kiedy powstała, lecz z pewnością znamy modelkę, która pozostała do rzeźby. Była to Marie van Goethem, baletnica z Paris Opera Ballet. Pełny tytuł rzeźby, którą stworzył Degas brzmi Mała czternastoletnia tancerka. Przypuszczać można zatem, iż Degas stworzył ją około 1878 roku — wtedy właśnie tancerka osiągnęła ten wiek. Marie była córką praczki i krawca pochodzących z Belgii, osiadłych w Paryżu. Skąd pewność, iż to właśnie ta dziewczyna pozowała? Degas w swym notatniku oraz na rysunkach przygotowawczych zapisał jej imię, nazwisko oraz adres. Co ciekawe, być może jej starsza siostra, Antoinette, miała zostać modelką, bowiem jej imię pojawia się w zapiskach artysty z początków lat 70.
Jedynym tropem w dzienniku artysty, używanym przez niego w latach 1880–1884 jest wspomniany już adres Marie. Znalazła się tam również notatka o Madame Cussey, handlarce włosami dla lalek. Ta druga informacja nie jest bynajmniej zbyteczna, gdyż dzieło stworzone przez Degasa wyposażone zostało w perukę z prawdziwych włosów.
Wosk w rzeźbie XIX wieku
Artysta rzeźbę wykonał z wosku, co w ówczesnej Europie nie było niczym szczególnym. Wosk przeżywał swój mały renesans i wykorzystywali go różni twórcy. W Dreźnie (1883) i Berlinie (1886) na fali popularności woskowych polichromowanych rzeźb otwarto wystawy prezentujące tego typu dzieła. We Francji głównie uwagę przykuwał portret Ludwika XIV eksponowany w Luwrze, który — tak jak tancerka — miał perukę z prawdziwych włosów. To XVII wieczne dzieło Antoine Benoista, jak i odkryta w XIX wieku na nowo głowa z Muzeum Wicara w Lille, robiły furorę i inspirowały współczesnych twórców oraz zachwycały krytyków. W 1864 roku otworzono w Paryżu Musée Rétrospectif, a jeden z jego oddziałów wypełniały właśnie woskowe rzeźby. Stały się one popularne także wśród kolekcjonerów, którzy chętnie nabywali je do swoich kolekcji. Dzieła te były dobrze przyjmowane na Salonie aż do 1879 roku, gdy Demi-monde Jeana-Désiré Ringela d’Illzach wzbudziło wiele kontrowersji.
Woskowa tancerka
Jak już wspomniałam, Marie wiek 14 lat osiągnęła w 1878 roku. Nie oznacza to jednak, iż dzieło powstało w tym samym roku. Wtedy Degas mógł rozpocząć przygotowania do stworzenia rzeźby Mała czternastoletnia tancerka. Wiadomo natomiast, że w 1880 roku była ona już niemal (a może nawet całkowicie) skończona. Artysta miał ją wystawić na wystawie Impresjonistów w tym samym roku. Stworzył nawet na tę potrzebę szklaną gablotkę, w której baletnica miała być wystawiana. Dlaczego jej ekspozycja w tym czasie nie doszła do skutku? Prawdopodobnie dlatego, że Degas słynął z niezdecydowania i mógł wycofać się z tego w ostatniej chwili, chcąc poprawić jakieś szczegóły albo też z innego powodu.
Rok później, dokładnie 2 kwietnia 1889 roku, w końcu pokazał ją publicznie na kolejnej wystawie Impresjonistów i zgłosił ją na następne 5 wystaw tej grupy. Wedle recenzji, była ona eksponowana stosunkowo krótko, bowiem zniknęła już przed 16 kwietnia i nie pojawiła się już później. Rzeźba była ubrana w prawdziwy gorset, spódniczkę tutu, pończochy i pantofelki baletnicy. Na głowie miała perukę splecioną w warkocz, przewiązaną zieloną wstążką. Podobną wstążkę miała zawiązaną również wokół szyi. Woskową powierzchnię zabarwiono, by imitowała ludzką skórę, jednak Degas nie przewidział, że z czasem kolor ściemnieje.
Już podczas pierwszej ekspozycji dyskutowano nad jakością polichromii. Charles Ephrussi, jeden z recenzentów powiedział nawet, że gdyby pigment lepiej wymieszano i nie byłoby brudnych plam, rzeźba zyskałaby na jakości, bowiem te psują jej wygląd. Mimo tych mankamentów, recenzje były pozytywne. Krytycy zachwycali się jej nowatorskością oraz realizmem. Niektórzy jednakże zarzucali artyście, że twarz rzeźby jest ułomna, ma za płaskie czoło i nos.
Degas jako głównego materiału użył wosku, pewnie dlatego, iż pracował w tym materiale przez większość życia był z nim dobrze zaznajomiony. Poza tym dawał on taką fakturę, jakiej nie mógł zagwarantować żaden inny surowiec rzeźbiarski.
Pomysł na odlew
W 1903 roku zaproponowano Degasowi, by stworzyć brązowy odlew rzeźby. Z tą sprawą wiąże się wiele kontrowersji, a także nie do końca potwierdzonych plotek. Kupnem oryginalnej rzeźby bardzo zainteresowana była Louisine Havemeyer, kolekcjonerka sztuki, patronka Impresjonitów i przyjaciółka Mary Cassatt. W swych wspomnieniach napisała, że podczas wizyty w domu artysty znalazła ‘szczątki’ Tancerki w gablocie obok woskowego konia. Mimo wszystko, dalej bardzo chciała ją zakupić.Po wizycie tej skontaktowała się z Paulem Durand-Ruelem, francuskim marszandem wspierającym twórczość Impresjonistów. Durand-Ruel rozmawiał o tej kwestii z Degasem, który jednak odmówił sprzedaży, tłumacząc iż Tancerka jest już dla niego przeszłością i nie chce do niej wracać.
Przez całe lato i jesień Degas pracował nad woskowymi rzeźbami. Przypuszczalnie właśnie wtedy włosy Tancerki oraz ubranie zostały oblane woskiem. Degas w 1903 roku napisał list do Alberta Bartholomé’a, francuskiego rzeźbiarza i malarza, gdzie we wstępie zasugerował, iż chciałby, by to on podjął się wykonania brązowego odlewu Tancerki.
W 1904 roku sprawa zakupu powróciła. Tym razem z Durand-Ruelem skontaktowała się Mary Cassatt. Ta, dowiedziawszy się o planach Degasa, by odlać rzeźbę z brązu, postanowiła interweniować. Podobno pretekstem artysty do wykonania tego kroku miał być poczerniały wosk. Cassatt próbowała przekonać Duranda-Ruela, by ten ponownie porozmawiał z Degasem i namówił go na sprzedaż oryginalnej rzeźby, którą tak bardzo pragnęła dostać Havemeyer. Kolekcjonerce koniecznie zależało na woskowym egzemplarzu, który nazywała unique piece.
Odlewy z brązu
Wykonanie odlewu na początku XX wieku nie doszło jednak do skutku. Dokonać miano jej w odlewni Alberta Hébrarda, z którą kontakty Degas mógł mieć już nawet od 1870 roku.
Louisine Havemeyer w dalszym ciągu bardzo chciała zdobyć oryginał, więc już po śmierci Degasa, w 1918 roku podjęła kolejną próbę. Jej negocjacje zbiegły się niefortunnie z czasem, gdy dzielono majątek artysty. Rzeźba stała się własnością Jeanne Fevre i jej brata, Gabriela, bratanków rzeźbiarza. Mary Cassatt przekonywała Jeanne Fevre, by ta nie dopuściła do wykonania odlewu, licząc, iż Havemeyer dostanie to, czego tak bardzo pragnęła.
Stan woskowej rzeźby
Jak wyglądała rzeźba w tym czasie? We wspomnianych już tutaj zapiskach Havemeyer z 1903 roku rzeźba jawiła się jako rozparcelowane szczątki. Paul Lafond z kolei w latach 1918–1919 napisał, że Tancerka jest w opłakanym stanie, a jej ręce były odłamane od ciała i leżały żałośnie u jej stóp. Jakkolwiek by Lafond nie był zaprzyjaźniony z Degasem za jego życia, wspomnienia te nie do końca są prawdą. Faktycznie, ze względu na swój ciężar mogły spękać na ramionach, a ręce były częściowo oderwane, lecz z pewnością nie odpadły w całości, ze względu na to, iż trzymały je zbrojenia.
Na początku 1918 roku rzeźba, wedle życzenia René de Gasa, została przekazana Bartholomé’owi. W połowie marca tego samego roku wykonano fotografie rzeźby. Decyzji o wykonaniu odlewu w dalszym ciągu nie podjęto, gdyż Jeanne wyrażała gorący sprzeciw, natomiast jej brat skłaniał się do wyrażenia zgody. Bratanica artysty wysłała list do Mary Cassatt, gdzie wyznała, iż zmuszono ją do podpisania zgody na wykonanie odlewu. Rodzeństwo miało dostać za to 100 tys. franków. Cena była jednak dla kupca zbyt wygórowana i negocjacje utknęły w martwym punkcie.
Rok później ponownie rozpoczęto rozmowy i ostatecznie ustalono pięciokrotnie wyższą kwotę. Albert Hébrard twierdził wtedy, iż Tancerka jest w świetnym stanie. W 1921 rzeźbę pokazano publicznie pierwszy raz od wystawy Impresjonistów w 1881 roku. Formę na odlew wykonał włoski odlewnik Albino Palazzolo (odpowiedzialny za wykonane wcześniej 72 odlewów innych rzeźb Degasa oraz za Myśliciela Auguste Rodina). Palazzolo odlewy te wykonywał w odlewni Hébrarda.
Wykonanie odlewów z brązu
Wykonanie brązowego odlewu rzeźby Mała czternastoletnia tancerka było bardzo skomplikowanym zadaniem, choćby dlatego, że Degas w woskowym modelu przykleił gorset do korpusu. Havemeyer gdy dowiedziałą się się o powstaniu pierwszego z odlewów zaczęła się starać o jego zakup. Tym samym porzuciła marzenia o posiadaniu oryginalnego woskowego egzemplarza. Choć ci, którzy widzieli odlew, twierdzili, że jest zachwycający, część problematycznych do odlania szczegółów uproszczono. Tkaniny ograniczono jedynie do spódniczki i wstążki, której zieleń zastąpiono przez róż. Gorset oraz trzewiki odlano z brązu, zabarwionego jednak w taki sposób, by imitował prawdziwą materię tych przedmiotów.
Nie do końca wiadomo ile odlewów powstało. Początkowo zakładano, że zostanie odlanych 22 egzemplarzy, z czego 20 na sprzedaż, a dwa pozostałe dla Alberta Hébrarda i dla dziedziców Degasa. Jakieś 50 lat temu w magazynach, niewiele po odkryciu oryginalnych woskowych rzeźb Degasa w magazynach odlewni Hébrarda, odnaleziono dwa gipsowe egzemplarze, pomalowane w sposób imitujący powierzchnię wosku. Później znaleziono zestaw brązowych rzeźb, których autorem był m.in. Degas, w skład w których wchodziła kolejna Tancerka. Jest ona jednak szczególna. Egzemplarze do sprzedaży miały wyretuszowane wszelkie defekty, natomiast ta sztuka pozostaje ‘surowa’. Być może służyła ona jako model do wykonywania patyny na innych odlewach, tych przeznaczonych do zbytu.
Edgar Degas
Francuski malarz i rzeźbiarz żyjący w latach 1834–1917. Rozpoczął studia prawnicze, jednakże porzucił je dla malarstwa. Studiował we Włoszech dzieła renesansowych mistrzów. Malował dzieła historyczne, portrety, jednak w szczególności interesował go ruch, który najlepiej udawało mu się uchwycić w przedstawieniach tancerek baletowych czy też wyścigów konnych. W obrazach stosował refleksy światła sztucznego, wyodrębniał postać z tła, poświęcając jej całą uwagę. Jego kadry były bardzo fotograficzne (ucięte postacie itd.). Pod koniec życia, gdy zaczął tracić wzrok, zajął się rzeźbieniem w wosku i glinie, dodając do swych rzeźb prawdziwe włosy. Umarł w poczuciu niespełnienia artystycznego.
Wybaczcie, że tak bardzo się rozpisałam, jednakże ta historia niezwykle mnie zaciekawiła i postanowiłam się nią z Wami podzielić. Mimo objętości, to tylko połowa informacji. Kolejną część opowiadającą o przygotowaniach do stworzenia tej przecudnej urody rzeźby opiszę w następnym wpisie. Woskowy oryginał rzeźby Mała czternastoletnia tancerka, którą wykonał Degas znajduje się w National Gallery of Art w Waszyngtonie. Zdjęcia zamieszczone tutaj pochodzą z różnych galerii. Sama się pogubiłam, które jest skąd, ale to chyba nie jest tak istotne, gdyż różnią się one co najwyżej wstążką we włosach.
Bibliografia:
Degas, kat. wyst. The Metropolitan Museum of Art, New York 27.09.1988–8.01.1989, oprac. Jean Sutherland Boggs, Douglas W. Druick, Henri Loyrette, Michael Pantazzi, Gary Tinterow, New York 1988.
PS. Pozwoliłam sobie zmienić datę tego wpisu z 2014 roku na 2017, gdyż notkę napisałam niemalże całkowicie od nowa.